San Anselmo

Biografía

San Anselmo foi orixinario de Aosta, no Piamonte, en Italia, onde naceu no ano 1033. Malia iso é máis comunmente coñecido como san Anselmo de Canterbury, xa que foi arcebispo de dita cidade durante algúns anos, onde morreu no 1109. A súa educación correu a cargo dos beneditinos, logo dunha experiencia pouco afortunada co primeiro dos profesores ao que o encomendaron, quen non lle soubo transmitir o aprecio polos estudos.

Aos quince anos intentou ingresar nun mosteiro, pero impediullo o seu pai, que lle tiña reservados outros asuntos máis mundanos; pero logo de someterse á súa vontade, e esquecer durante algún tempo as súas inclinacións relixiosas, ingresou aos 27 anos no mosteiro de Bec, en Normandía, onde se converteu en amigo e discípulo do Abade Lanfranco. Posteriormente foi nomeado el mesmo Abade de dito mosteiro, onde compuxo dúas das súas obras máis coñecidas: O Monologion, meditación teolóxico-filosófica sobre as razóns da fe, onde nos presenta algunhas probas da existencia de Deus, propias da tradición agostiñana, e o Proslogion, onde atopamos o chamado "argumento ontolóxico", que constitúe a achega máis orixinal de san Anselmo á filosofía medieval.

En 1092 dirixiuse a Inglaterra, a Canterbury, onde logo de varias negativas a aceptar o cargo, foi nomeado arcebispo da sé, exercendo como tal ata a súa morte, malia verse obrigado a abandonar a cidade en varias ocasións, por diversos conflitos mantidos con Guillerme o Vermello e, posteriormente, con Henrique I.

A filosofía de San Anselmo

San Anselmo de Canterbury foi un dos filósofos máis relevantes da tradición agostiñana, polo que debemos situalo na esfera de influencia filosófica do platonismo. Aínda así, as súas preocupacións fundamentais foron de tipo relixioso e espiritual. Neste sentido concibíu a filosofía como unha axuda para comprender a fe: hai unha soa verdade, a revelada por Deus, que é obxecto de fe; pero a razón pode engadir comprensión á fe e, así, reforzala. A expresión "credo, ut intelligam" resume a súa actitude: a razón soa non ten autonomía nin capacidade para acadar a verdade por si mesma, pero resulta útil para esclarecer a crenza. A razón queda situada nunha relación de estrita dependencia con respecto á fe.

Na súa obra "Monologion" San Anselmo presentáranos xa algúns argumentos sobre a demostración da existencia de Deus, acompañando a outras reflexións de carácter marcadamente teolóxico. A demostración que nos ofrece no "Proslogion" foi motivada, segundo as súas propias palabras, pola petición dos seus compañeiros beneditinos de reunir nun só argumento a forza probatoria que os argumentos presentados no "Monologion" ofrecían en conxunto. Con esta proba, coñecida como "argumento ontolóxico", San Anselmo pretende non só satisfacer dita petición senón tamén dotar ao crente dunha razón sólida que o confirme indubidabelmente na súa fe. O argumento en cuestión formúlao San Anselmo como segue, no capítulo II do Proslogion:

2.1 Así, pois, ¡oh Señor!, Ti que dás intelixencia á fe, concédeme, canto coñezas que me sexa conveniente, entender que existes, como o cremos, e que es o que cremos. Certamente, cremos que Ti es algo maior que o cal nada pode ser pensado.

2.2 Trátase de saber se existe unha natureza que sexa tal, porque o insensato dixo no seu corazón: non hai Deus.

2.3 Pero cando me oe dicir que hai algo por encima do cal non se poder pensar nada maior, este mesmo insensato entende o que digo; o que entende está no seu entendemento, ata aínda que non crea que aquilo existe.

2.4 Porque unha cousa é que a cousa exista no entendemento, e outra que entenda que a cousa existe. Porque cando o pintor pensa de antemán o cadro que vai facer, teno certamente no seu entendemento, pero non entende aínda que exista o que aínda non realizou. Cando, pola contra, teno pintado, non soamente o ten no entendemento senón que entende tamén que existe o que fixo. O insensato ten que conceder que ten no entendemento algo por riba do cal non se poder pensar nada maior, porque cando oe isto, enténdeo, e todo o que se entende existe no entendemento.

2.5 E certamente aquilo maior que o cal nada pode ser pensado, non pode existir só no entendemento. Pois se existe, aínda que só sexa tamén no entendemento, pode pensarse que exista tamén na realidade, o cal é maior. Por conseguinte, se aquilo maior que o cal nada pode pensarse existise só no entendemento, poderíase pensar algo maior que aquilo que é tal que non pode pensarse nada maior.

Logo existe sen dúbida, no entendemento e na realidade, algo maior que o cal nada pode ser pensado.

O argumento ontolóxico foi chamado así por primeira vez por Kant (s. XVIII), e foi un dos argumentos máis polémicos da historia da filosofía. Filósofos da talla de Descartes e Hegel considérano válido e introdúceno nos seus respectivos sistemas. Outros, como San Tomé, Hume e Kant, rexeitarán a validez do argumento, negando a súa forza probatoria. San Anselmo introduce o argumento no contexto dunha pregaria a Deus e a súa estrutura lóxica pode resumirse como segue:

a) Concibimos a Deus como aquilo maior que o cal nada pode pensarse, e esa idea de Deus é comprendida por calquera.

b) Pero aquilo maior que o cal nada pode pensarse debe existir non só mentalmente, na idea, senón tamén extramentalmente, na realidade, pois sendo a existencia real unha perfección, será máis perfecto ("maior que..".) o ser existente na realidade que outro que posúa os mesmos atributos pero que só exista mentalmente; doutro xeito caeriamos nunha flagrante contradición, o que non pode ser aceptado pola razón.

c) En consecuencia, Deus existe non só na mente (como idea) senón tamén extramentalmente, na realidade.

A premisa maior presenta simplemente, segundo San Anselmo, a idea de Deus, a idea que ten de Deus un home, aínda que negue a súa existencia. A premisa menor está clara, posto que se aquilo maior que o cal nada pode pensarse existise só na mente non sería aquilo maior que o cal nada pode pensarse. Algo máis grande podería pensarse, a saber, un ser que existise na realidade extramental e non soamente na idea.

O argumento desenvólvese, pois, a partir dunha definición de Deus que, a xuízo de San Anselmo, pode ser comprendida e aceptada por calquera. Nun segundo momento céntrase na análise desa mesma idea e nas súas implicacións, recalcando o absurdo que resultaría de concibir mentalmente un ser perfecto e negarlle a maior perfección: a existencia. Conclúe afirmado a existencia necesaria de Deus como unha esixencia da razón para evitar tal absurdo. Todo o desenvolvemento do argumento transcorre no ámbito do pensamento, progresando da simple idea á necesidade de admitir a existencia de Deus, sen apelar a outra instancia que á razón e a un dos seus principios fundamentais: o de non admitir a contradición.

Gaunilon, monxe contemporáneo de San Anselmo, critica no "Liber prol insipiente" a validez do argumento alegando que o paso do ideal (o pensado) ao real (o existente) non está xustificado, dado que ditos elementos non son homoxéneos. Para explicar a ilexitimidade do mesmo sérvese dunha metáfora: supoñamos que alguén ten a idea dunhas Illas Afortunadas, perfectas e paradisíacas, e conclúe que, a partir de tal idea, deben existir necesariamente debido á súa perfección, pois a existencia é unha perfección. Ninguén daría crédito á persoa que argumentara de tal xeito e pretendese demostrar así a existencia de ditas illas, resultando clara a ilexitimidade do argumento, tal como ocorre coa proba anselmiana da existencia de Deus.

San Anselmo replica a Gaunilon destacando o impropio da comparación. En primeiro lugar, non se pode equiparar a existencia de Deus, inmaterial, coa existencia das Illas Afortunadas, materiais. En segundo lugar, Deus é un ser necesario, mentres que as Illas son continxentes, polo que non hai na súa idea (concepto) nada que nos conduza a pensalas como necesarias e, polo tanto, como existentes. Pero se isto é así, entón san Anselmo introduce xa na idea de Deus esixencias metafísicas, como a existencia de seres continxentes e un ser necesario, ou a organización do real en distintos grados de ser, afastándose do punto de partida do argumento, que debería ser a idea de Deus que calquera poida concibir na súa mente, supoñendo xa así na idea da que se parte o que se debería demostrar. É el, entón, quen cae nun erro lóxico.

Parece, xa que logo, que a idea de Deus que pide ao principio da súa proba San Anselmo non é a que pode ter calquera na súa mente, senón que supón compartir varios supostos doutrinais ou filosóficos, entre os que se destacaron os seguintes:

• a) Partir da idea de Deus fornecida pola Revelación.
• b )Identificar a orde lóxica coa real.
• c) Concibir a existencia divina como un simple atributo da súa esencia.

Por estas razóns San Tomé rexeitará a validez do argumento, elixindo unha dirección totalmente oposta á de San Anselmo, nas súas cinco probas nas que tomará a experiencia, a realidade sensíbel, como o punto de partida da súa argumentación, seguindo a súa formación aristotélica, que non acepta outro punto de partida do coñecemento senón a experiencia.

Respecto ao tema da creación do mundo, outra das cuestións teolóxicas das que se ocupou a filosofía medieval, San Anselmo trátaa nos capítulos 7 e 8 do "Monologion", seguindo as pautas trazadas pola tradición agostiñana. A idea de creación é estraña ao pensamento grego, e non hai posibilidade de atopar entre ningún dos seus filósofos referencias útiles ao tema, senón máis ben numerosos argumentos sobre a imposibilidade de concibir racionalmente o paso do ser ao non ser, ou do non ser ao ser.

Aínda así, o intento de reconciliar a filosofía coa teoloxía cristiá, aínda que a filosofía fose considerada só como un instrumento ou unha "serva" da teoloxía, levou aos filósofos medievais a buscar algunha solución, que dificilmente pode manterse sen aceptar o recurso ao extraordinario: a creación, para San Anselmo é, pois, obra de Deus, e aconteceu "ex nihilo", a partir da nada. Iso non debe interpretarse coma se a nada fose a causa da creación, dinos: a causa da creación é Deus. Tampouco debe interpretarse a nada coma se fose "algo" indeterminado, ou unha materia preexistente sobre a que Deus actuase ao modo do Demiúrgo platónico. A creación foi un acto libre de Deus mediante o cal o mundo veu á existencia dun modo radical, absoluto, orixinario.