Vida e obras
Introducción. Os Sofistas
Vimos xa que os filósofos anteriores ocupáranse preferentemente do estudo da natureza, é dicir da investigación sobre o principio último da realidade, o "arkhé". Os sofistas, aínda que contemporáneos practicamente dos pluralistas, desprazarán o seu centro de interese cara ao estudo do home e da sociedade, e de todo o relacionado con eles.
Intentouse explicar esta mudanza de orientación na investigación filosófica polo cansazo ao que conducira a investigación dos filósofos anteriores: a multiplicidade de explicacións acerca do principio da realidade xeraría un certo escepticismo respecto á posibilidade de obter un coñecemento verdadeiramente obxectivo e seguro da natureza última do universo. Pero talvez inflúa máis nesta mudanza de orientación o feito de que a sofística desenvólvase fundamentalmente en Atenas, aínda que non precisamente a través de filósofos atenienses, senón de estranxeiros afincados en Atenas ou que residen temporalmente alí, e que atopan unha predisposición por parte da sociedade ateniense para a recepción dos seus coñecementos de carácter social e político, orientados ás súas aplicacións prácticas. Os cambios sociais que teñen lugar en Atenas ao longo do século V, que a levarán a exercer a hexemonía cultural e política no mundo grego, abondarían para explicar o desenvolvemento da sofística, así como o papel dos sofistas como personaxes "ilustrados", posuidores dun saber útil que transmitirán aos atenienses.
Os sofistas non formaron unha escola, aínda que as súas ensinanzas posuían características comúns entre as que podemos destacar:
3.1) O interese polo ser humano (aínda que case exclusivamente polo home, como era habitual na antigüidade) e a sociedade, en relación coa crecente reflexión sobre o fenómeno da civilización e a cultura;
3.2) O mantemento dunha posición relativista, tanto respecto á posibilidade do coñecemento como respecto ás formas de organización social e política do home;
3.3) A conseguinte distinción entre as leis sociais (nómos) que se consideran un mero produto humano e as leis da natureza (physis), dando lugar ao estudo e teorización da oposición entre convención e natureza;
3.4) O interese pola retórica e a erística, nunha sociedade democrática na que o dominio da palabra e do discurso significaba o éxito e a consideración dos seus membros; iso converteríalles nas educadores da sociedade ateniense e nos primeiros pedagogos, especialistas na arte de ensinar, estudosos e coñecedores das súas dificultades e recursos;
3.5) por último, lonxe dun interese especulativo, o que guiaba a investigación dos sofistas era a finalidade práctica, é dicir: ensinar a arte de vivir e de gobernar.
A mala reputación que posteriormente adquiriron os sofistas debeuse en gran parte á interpretación que fai Platón deles, en varias das súas obras. Orixinariamente o termo "sophistés" era sinónimo de sabio e como tal foi utilizado por Heródoto para referirse a Solón e a Pitágoras, ou tradicionalmente para referirse aos sabios en Grecia. Polo demais, as acusacións de Platón de que cobraban por ensinar, ou de que eran relativistas e que as súas teorías conducían ao escepticismo, acusacións que tanto influíron historicamente na consideración negativa dos sofistas, non poden deixar de resultar ridículas nos nosos días.
Entre os sofistas máis destacados podemos citar a Protágoras de Abdera, Pródico de Ceos, Hipias de Elis e Gorgias de Leontini.
Protágoras de Abdera
Biografía
Segundo a maioría dos autores Protágoras naceu en Abdera o ano 481, aínda que Burnet e Taylor atrasan o seu nacemento ata o ano 500 aC..; para mediados de século instalouse en Atenas, iniciando amizade con Pericles, cidade na que acadou un elevado protagonismo. Acusado de impiedade, probabelmente de ateísmo e/ou blasfemia, porque afirmara no seu libro "Sobre os deuses" que non é posíbel saber se os deuses existen nin cal é a súa forma ou natureza, viuse obrigado a abandonar Atenas refuxiándose, disque, en Sicilia.
Pensamento
Protágoras defendía o relativismo e o convencionalismo das normas, costumes e crenzas do home. É a súa tese máis coñecida e que queda reflectida na frase "O home é a medida de todas as cousas, das que son en canto que son e das que non son en canto que non son", un dos fragmentos que conservamos da súa obra. Respecto ao relativismo de Protágoras cabe interpretalo de dous modos:
1.a) Se concibimos que o home ao que se refire Protágoras é o home particular e concreto, o individuo, Protágoras estaría afirmando un relativismo radical, de xeito que cada home tería "a súa verdade". Platón no Teeteto interprétao así: o que a min me parece frío é frío, aínda que non lle pareza así a outro.
1.b) Pero podemos interpretar que Protágoras entende "home" como "ser humano", e teriamos que falar entón dun relativismo social, no sentido de que aceptamos como verdadeiro o que na nosa sociedade é aceptado como verdadeiro.
Tamén se discutiu se Protágoras aceptaba o relativismo ético ou moral. Se Protágoras afirma que o home é a medida de todas as cousas parece que o relativismo facíase extensivo aos valores éticos, (aínda que Platón no seu diálogo "Protágoras" manteña que o relativismo non se estendía aos valores éticos). De tal modo, o bo será o bo "para min", se adoptamos a perspectiva do relativismo individual, ou o bo "para a sociedade", se adoptamos a perspectiva do relativismo social ou cultural.
En relación coa tese do relativismo desenvolverase a contraposición "nómos / physis", entre as leis sociais e a natureza. As leis sociais son o resultado do pacto ou da convención entre os individuos, é dicir non teñen carácter natural; o determinante da lei social non é nin o individuo, nin a natureza, senón o conxunto dos homes que viven nesa sociedade. Dese modo explícase o carácter modificábel da lei, e as difrenzas entre as leis imperantes en distintos pobos e culturas, ou dentro da mesma cultura entre distintas cidades. Xa que non existe unha lei que por natureza obrigue aos homes a organizarse desta ou outra maneira, as leis da sociedade quedan sometidas ao acordo ou á convención de todos os homes; neste sentido será o criterio da utilidade o que determine que leis se adoptarán e, unha vez adoptadas, serán de obrigado cumprimento.