Platón

A teoría do coñecemento en Platón

A primeira explicación do coñecemento que atopamos en Platón, antes de que elaborara a teoría das Ideas, é a teoría da reminiscencia (anamnese) que nos ofrece no Menón. Segundo ela, a alma, sendo inmortal, coñeceuno todo na súa existencia anterior polo que, cando creemos coñecer algo, o que realmente ocorre é que a alma lembra o que xa sabía. Aprender é, polo tanto, lembrar. Que coñeceu a alma na súa outra existencia? A que tipo de existencias da alma se refire? Platón non nolo di, pero non parece que se estea referindo ás súas anteriores reencarnacións. O contacto coa sensibilidade, o exercicio da razón, serían os instrumentos que provocarían esa lembranza na que consiste o coñecemento. A teoría da reminiscencia atoparémola outra vez no Fedón no transcurso dunha das probas para demostrar a inmortalidade da alma, pero Platón non insistirá nela como explicación única ou prioritaria do coñecemento.

Na República ofreceranos unha nova explicación, chamada “dialéctica”, ao final do libro VI, baseada na teoría das Ideas. Nela estabelecerase unha correspondencia estrita entre os distintos niveis e graos de realidade e os distintos niveis de coñecemento. Fundamentalmente distinguirá Platón dous modos de coñecemento: a "doxa" (ou coñecemento sensíbel) e a "episteme" (ou coñecemento intelixíbel). A cada un deles corresponderalle un tipo de realidade, a sensíbel e a intelixíbel, respectivamente. O verdadeiro coñecemento vén representado pola "episteme", xa que é o único coñecemento que versa sobre o ser e, polo tanto, que é infalíbel. Efectivamente, o coñecemento verdadeiro o ha de ser do universal, da esencia, daquilo que non está sometido á flutuación da realidade sensíbel; ha de ser, polo tanto, coñecemento das Ideas.

Platón explícanolo mediante a coñecida alegoría da liña. Representemos nunha liña recta os dominios dos sensíbel e o intelixíbel, un deles máis longo có outro, e que se atope nunha relación determinada con el, dinos Platón. Dividamos cada un dos devanditos segmentos segundo unha mesma relación, igual á precedente. Sobre a parte da liña que representa o mundo sensíbel teremos dúas divisións: a primeira correspondente ás imaxes dos obxectos materiais -sombras, reflexos nas augas ou sobre superficies pulidas-, a segunda correspondente aos obxectos materiais mesmos, ás cousas -obras da natureza ou da arte-. Do mesmo xeito, sobre a parte da liña que representa o mundo intelixíbel, a primeira división corresponderá ás imaxes (obxectos lóxicos e matemáticos), e a segunda aos obxectos reais, as Ideas.

Agora ben, se o mundo sensíbel é o mundo da opinión (doxa) e o mundo intelixíbel o dominio da ciencia (episteme) estamos autorizados a formular a proposición seguinte: a opinión é á ciencia o que a imaxe é ao orixinal. As imaxes dos obxectos materiais dan lugar a unha representación confusa, que chamaremos imaxinación (eikasía); os obxectos materiais dan lugar a unha representación máis precisa, que comporta a adhesión do suxeito que as percibe, e á que chamaremos crenza (pístis); pola súa banda, no mundo intelixíbel, as imaxes das Ideas (obxectos matemáticos) dan lugar a un coñecemento discursivo (diánoia), mentres que as Ideas mesmas dá lugar a un coñecemento intelectivo (nóesis), o coñecemento da pura intelixencia. A dialéctica é, pois, o proceso polo que se ascende gradualmente ao verdadeiro coñecemento, ao coñecemento do ser, do universal, da Idea.

As nocións matemáticas, que dunha parte reflicten as Ideas puras, pero por outra parte só poden traducirse coa axuda de símbolos sensíbeis, proporciónannos o tipo das nocións mixtas da diánoia: as matemáticas fúndanse sobre hipóteses ás que consideran como principios a partir dos cales deducen as súas consecuencias, representando así a actividade do razoamento discursivo. En que se diferencia entón a nóesis da diánoia? Por suposto, en que se dirixen a obxectos de coñecemento distintos, se seguimos a interpretación de Aristóteles na "Metafísica" (987 b 14 e seguintes) segundo a cal Platón estabelecía unha diferenza entre as Ideas e os obxectos matemáticos no sentido de considerar a estes como realidades intermedias entre as formas (Ideas) e as cousas sensíbeis. Pero tamén no que fai á súa natureza, pois a nóesis, aínda que partindo das hipóteses da diánoia pretende rebasalas remontándose ata os primeiros principios, as Ideas, mediante o recurso a unha abstracción pura, descendendo logo ata as conclusións que se derivan deses primeiros principios, pero sen valerse en ningún momento de imaxes sensíbeis. Esta distinción entre a diánoia e a nóesis deu lugar a numerosas disputas, tanto respecto á súa natureza e funcións como no que fai á posibilidade mesma da súa distinción: como se xustifica, en efecto, a afirmación de que existen dous tipos de razón?. Platón tampouco dá moitas indicacións ao respecto, nin na República nin noutras obras posteriores; si aporta, ao comezo do libro VII da República, unha interpretación figurada da alegoría da liña a través do coñecido mito da caverna. Pero, na medida que se recorre a un mito para explicar a alegoría da liña, as dificultades da interpretación permanecen.