MODO DE PRODUCIÓN E FORMACIÓN SOCIAL
Os conceptos básicos do materialismo histórico serían os de modo de produción e formación social.
Un modo de produción é un obxecto teórico ideal definido por unha relación de produción determinada, de tal xeito que existen tantos modos de produción como relacións de produción (comunismo primitivo, escravismo, feudalismo, modo de produción asiático, capitalismo e comunismo) mentres que unha formación social é a concreción real dunha sociedade determinada (a Inglaterra vitoriana, a Alemaña de Bismarck, a Francia de Napoleón, etc.) que sería a síntese de varios modos de produción dos cales un sería dominante; polo que habería tantas formacións sociais como “casos concretos” queiramos investigar.
O modo de produción é o obxecto de coñecemento básico do materialismo histórico, de modo que Althusser definiu tamén ao materialismo histórico como a ciencia dos modos de produción, e está formado pola articulación de tres estruturas rexionais: unha estrutura económica (que é a estrutura determinante, polo que se a chama “base” ou infraestrutura), unha estrutura xurídico-política (o estado) e unha estrutura ideolóxica.
Para Althusser as tres estruturas que forman unha formación social teñen unha autonomía propia respecto á totalidade que conforman, de modo que cada unha delas pode ir “atrasada”ou “adiantada” respecto ás outras. Por iso criticou as interpretacións “historicistas” do marxismo (ás que considerou interpretacións hegelianas) por considerar a cada formación social como unha “totalidade expresiva”, na que cada estrutura (económica, xurídico-política e ideolóxica) fora a expresión da totalidade.
Pola contra, cada estrutura funciona reproducindo as súas condicións de existencia (idea que tomou de Spinoza). No caso da estrutura económica dunha sociedade de clases, do mesmo modo que o proceso produtivo debe reproducir as súas condicións materiais de existencia (é dicir, os seus instrumentos de traballo), tamén debe reproducir as súas condicións sociais de existencia, é dicir, a relación de propiedade dos axentes da produción respecto aos medios de produción (medios e obxectos de traballo). A forma na cal a estrutura económica reproduce ditas condicións define a súa articulación coas demais estruturas.
Althusser chamou “estrutura dominante” a aquela estrutura rexional (sexa económica, política ou ideolóxica) que decide en última instancia a reprodución da forma de explotación vixente. É dicir, que a estrutura económica é sempre a determinante en última instancia, pero non necesariamente a dominante. No capitalismo, a estrutura dominante e a determinante coinciden na economía, pero por exemplo, no feudalismo, a estrutura dominante é a ideolóxica.
A estrutura económica
En todo modo de produción a estrutura económica está definida pola relación entre os dous elementos da produción: os produtores directos e os medios de produción. Relación que pode investigarse baixo dous conceptos: relacións de produción e forzas produtivas.
Nas sociedades de clases (escravismo, feudalismo, capitalismo) as relacións de produción son relacións de explotación, nas cales unha clase social (a clase dominante) aprópiase do traballo excedente que a outra clase realiza (os produtores directos) despois de que producira os medios de vida necesarios para a súa reprodución como clase explotada. Esta explotación ten a súa orixe na división da xornada de traballo en dúas partes: o tempo de traballo necesario no que os traballadores directos producen os medios de consumo que lles permiten sobrevivir, e o tempo de traballo excedente no que os traballadores producen os medios de consumo da clase explotadora así como os medios de produción que permitan reproducir tecnicamente a produción.
A forma na cal se dá este proceso de apropiación define un tipo específico de relación de produción e pola súa vez, un tipo específico de modo de produción (así, por exemplo, no caso do capitalismo, a apropiación do excedente dáse por medio de relacións mercantís).
Marx chamaba, polo tanto, relacións de produción á forma na que unha clase social se apropia do traballo excedente producido por outra, e chamaba forzas produtivas á capacidade técnica que unha sociedade ten para producir bens materiais.
Althusser mantivo a tese da primacía das relacións de produción (loita de clases na produción) sobre o desenvolvemento das forzas produtivas (relación home-natureza na produción) contra as interpretacións “economicistas” do marxismo. É dicir, Althusser mantivo que a reprodución das condicións materiais da produción depende e está determinada pola reprodución das condicións sociais da produción.
A estrutura xurídico-política: o estado
O estado, como estrutura dunha formación social, non é o simple “reflexo” da súa estrutura económica, senón que ten a súa propia autonomía, é dicir, tende pola súa vez a reproducirse a si mesmo. Esta tendencia, é o que o converte no “instrumento de dominación de clase”.
Para Althusser, o estado era a máquina que transformaba o exceso de violencia da clase dominante nun conxunto de aparellos que aseguraban a reprodución da súa dominación. Dese modo, recolle a definición weberiana do estado como depositario do monopolio da violencia, pero non dunha violencia abstracta, senón do “exceso de violencia” (isto é, da correlación de forzas entre clases). As relacións entre clases son sempre relacións de loitas de clases, nas cales enfróntase a violencia de dominación da clase dominante contra a violencia de resistencia da clase dominada; o “exceso” de violencia da clase dominante “absórbese” nos aparellos de estado, de modo que estes aseguran a reprodución das relacións de produción, mediante a violencia física nos aparellos represivos (policía, exército, forzas de seguridade), mediante as condicións organizativas da produción nos aparellos administrativos (organismos lexislativos, xudiciais, leis, regulamentos, etc.) e mediante a promoción dunha mentalidade social favorábel á aceptación das relacións de produción nos aparellos ideolóxicos (familia, escola, igrexa, medios de comunicación, modelos de comportamento social, etc.).
Althusser defendeu a distinción entre poder do estado e aparellos do estado. O poder do estado é a ocupación dos aparellos do estado polos representantes dos intereses dunha clase social (burguesía ou proletariado no capitalismo); mentres que os aparellos do estado son os “resortes” mediante os cales unha clase exerce a súa dominación. Pero non sempre coincide a clase no poder coa clase á que serven os aparellos do estado.
Esta contradición dáse nas sociedades en transición dun modo de produción a outro e define o carácter “revolucionario” dunha situación política.
Cando, nunha situación revolucionaria o proletariado toma o poder mediante a súa vangarda, atópase cos aparellos do estado burgués vixentes. Agora ben, estes, que son imprescindíbeis para organizar a vida social, “están feitos” para reproducir as relacións capitalistas de produción que necesariamente seguen vixentes trala toma do poder; e xa que logo, deben ser destruídos para ser substituídos por aparellos de estado proletario, que permitan dar un leito político para a iniciativa das masas. (Na Rusia revolucionaria, a revolución política consistiu na loita polo poder entre os órganos de poder burgués – a Asemblea Constituínte- e os órganos de poder popular: os soviets).
O fin último dos aparellos de poder proletario é o de “extinguirse” unha vez que cumpren a súa misión de transformar as relacións de produción capitalistas en comunistas e acabar así coas condicións materiais de toda explotación e de todo estado. Xa que logo, Althusser chamaba ao estado proletario un “non-estado”.
Na tradición marxista, chámase “ditadura do proletariado” ao proceso de destrución do estado burgués e de construción do estado proletario.
Na época de Althusser, nos anos 60 e 70, desatouse unha viva polémica entre os comunistas con respecto á ditadura do proletariado.
A causa de iso, foi que a URSS convertérase nun estado burocrático e totalitario (así como as cinicamente autodenominadas “democracias populares”). En realidade, a URSS nunca deixou de ser un estado burocrático e totalitario, pero nos seus primeiros anos tras 1917, xustificábase dito totalitarismo como consecuencia do acoso das potencias imperialistas, así como do subdesenvolvemento económico e cultural que padecía a Rusia revolucionaria. Sen embargo, dita xustificación xa non era válida tralo fin da segunda guerra mundial.
Pola outra banda, o fracaso da Revolución Cultural Chinesa, cuxo obxectivo era precisamente evitar o burocratismo totalitario, non ofreceu alternativas prácticas que servisen de base a un traballo teórico.
Foi xa por iso polo que os partidos comunistas francés (no que Althusser militaba), italiano, español, xaponés e outros, “abandonaron” de forma explícita ou implícita a expresión “ditadura do proletariado” das súas teses.
A este respecto, Althusser consideraba que non existía unha verdadeira “teoría marxista do estado” e que esta, estaba no mellor dos casos nun estado descritivo, é dicir, que na obra de Marx, Lenin, etc., só se concibía ao estado nos seus efectos na estrutura económica, pero que aínda non se elaboraran os conceptos axeitados para estudar a súa problemática como estrutura autónoma, nin polo tanto a súa articulación coa estrutura económica nin ideolóxica.
Non obstante, afirmaba que todo estado representa os intereses dunha clase e que polo tanto, é un instrumento de dominio desta. Xa que logo, propuxo cambiar a denominación “ditadura do proletariado” pola de “dominio de clase (proletario)”. O termo “ditadura” só fai referencia á violación da legalidade vixente, pero non aos mecanismos mediante os cales unha clase social domina tanto os resortes políticos como a conciencia das masas.
Foi Charles Bettelheim, un filósofo marxista francés cuxas posicións eran similares ás de Althusser quen quizais mellor analizou a cuestión do estado e de súas formas de transición.
Para Bettelheim, capitalismo e socialismo son dúas formas de loita de clases entre burguesía e proletariado. No capitalismo, a loita de clases está dominada pola burguesía, e no socialismo polo proletariado.
É dicir, tanto no capitalismo como no socialismo, existen relacións capitalistas de produción; a diferenza é que no capitalismo predominan as forzas que tenden a reproducilas ao nivel xurídico-político e ideolóxico (estado, lei e ideoloxía burguesa) e no socialismo, predominan as forzas que tenden a disolvelas (estado proletario, conciencia revolucionaria)
Xa que logo, a loita de clases continúa trala toma do poder pola clase obreira (mediante a súa vangarda) durante o socialismo, xa que ao sobrevivir a economía mercantil e o salario, as categorías capital e traballo asalariado seguen existindo.
Así, o socialismo non é un modo de produción, xa que no socialismo existen necesariamente relacións capitalistas de produción na estrutura económica da sociedade, que tenden a disolverse baixo a acción do proletariado organizado como clase dominante no poder do estado.
Pero Bettelheim afirmaba, que nos países de “socialismo real”, non había un verdadeiro estado proletario, senón que os intereses da vangarda (do partido) e das masas, se divorciáranse e que polo tanto, a vangarda convertérase nunha burocracia que dirixía a produción co fin de fortalecer o seu poder mediante a perpetuación da economía mercantil. Esta perpetuación dábase, á igual que en calquera sociedade capitalista mediante a dobre separación entre traballadores e medios de produción por unha parte, e entre as unidades de produción (as “empresas” socialistas) por outra.
De aí, a apelación de "burguesía de estado" que dá Bettelheim á burocracia dos devanditos países. Burguesía porque é unha clase social que basea o seu poder na economía mercantil, e "de estado" porque xuridicamente non ten a propiedade dos medios de produción, pero “contrólaos”, é dicir que mantén a capacidade xurídica de decidir o que se produce e como se produce.
Bettelheim á igual que Althusser, consideraba que as relacións de produción capitalistas reprodúcense nas tres estruturas sociais: económica, xurídico-política e ideolóxica; sendo a instancia económica a determinante pero non necesariamente a dominante.
Así, mentres exista a economía mercantil, existirán as relacións de produción capitalistas. Nun estado burgués, os aparellos ideolóxicos e xurídico-políticos, tenden a reproducir as relacións de produción capitalistas; mentres que nun estado socialista, son precisamente as estruturas non económicas as que teñen a misión de disolver as relacións mercantís-capitalistas para transformalas en lugar de reproducilas.
Bettelheim negaba polo tanto que existise un “modo de produción socialista” (contrariamente ao que sostiña o marxismo soviético), xa que o socialismo é a época de transición na cal as relacións de produción capitalistas transfórmanse en comunistas. Isto significa que o “socialismo” é unha forma social contraditoria que ten unha estrutura económica burguesa e unha estrutura política obreira. O destino de toda revolución decídese cando un dos dous polos da contradición imponse.
En resumo: o mantemento da economía mercantil nos chamados "países de socialismo real", e o feito de que os partidos comunistas no poder levasen unha política de reprodución da economía mercantil (mediante a perpetuación da separación entre as unidades de produción), utilizando o aparello do estado para iso, é o que converteu á burocracia comunista nunha nova clase social, unha "burguesía de estado" que baseaba o seu poder na posesión dos medios de produción (aínda que non na súa propiedade xurídica, por iso xamais pode identificarse socialismo con propiedade pública, nin confundir propiedade xurídica con posesión); e na separación dos traballadores respecto aos seus medios de produción.
Charles Bettelheim insistía tamén na necesidade de transformar as formas de organización industrial nos países socialistas para non reproducir a división do traballo entre manual e intelectual, que é a división social do traballo que subxace a toda forma de explotación.